Vrijdag 24 mei
Sarajevo – bunker Tito – Mostar – Trebinje
Om 05.45 uur staan we op. Pakken in en brengen de koffers naar de receptie.
Daarna genieten we het ontbijt. Om 07.15 uur zitten we in de bus en vertrekken we.
Het is zonnig en vanuit de rijdende bus ‘schiet’ ik een paar foto’s.Is dit niet een handzaam ‘trekkertje’ voor in de tuin?Iets voor het dorpje Polje Bijela stoppen we bij een benzinestation voor een korte pauze. De benzine is hier goedkoper dan in Nederland!Tegen negenen bereiken we de ‘bunker’ van Tito.Er zijn nogal wat definities in omloop betreffende het begrip ‘bunker’. In mijn optiek is een ‘bunker’ een met gewapend beton versterkte vuurpositie. Vanuit deze positie kan vuur uitgebracht worden met mitrailleurs, kanonnen, houwitsers, enz. Het begrip ‘bunker’ is feitelijk een Duits woord, in gebruik geraakt tijdens WOII. Het Nederlandse begrip is ‘kazemat’. Overigens, voor een echte ‘bunker’ moet u eens een kijkje nemen op het Forteiland in IJmuiden.
De ‘bunker’ van Tito is in feite een atoomschuilkelder bedoeld om onder nucleaire (chemische/biologische?) omstandigheden als militair hoofdkwartier te fungeren.
Maar eerst over Jozef Broz bijgenaamd ‘Tito’. Hij werd geboren op 7 mei 1892 in Kumrovec als zoon van een Kroatische vader en Sloveense moeder. Hij vocht tijdens de Eerste Wereldoorlog mee met het Oostenrijks-Hongaarse leger. Tijdens deze oorlog raakte hij gewond en werd hij gevangen genomen door de Russen. In Rusland was hij getuige van de Oktober Revolutie. Dit maakte zoveel indruk op hem dat hij communist werd.
Hij keerde terug naar Joegoslavië en trad toe tot de Communistische Partij van Zagreb die destijds verboden was. Hiervoor werd hij opgepakt en vijf jaar gevangen gezet.
Later keerde hij terug als secretaris-generaal van diezelfde partij. De Tweede Wereldoorlog brak uit en Adolf Hitler en Benito Mussolini wilden Joegoslavië bezetten. Het land verzette zich hevig, waaronder de partizanen-beweging van Tito. Hij werd gezien als een held en wist zich na de oorlog op te werken tot premier en president van Joegoslavië.
Zo werd Joegoslavië een communistische dictatuur. Tito durfde tegen Stalin in te gaan en koos geen partij tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie gedurende de Koude Oorlog. Sowieso was Tito bang voor een aanval met nucleaire wapens, dus liet hij een bunker bouwen.
Tot zover Tito. Hoewel, ik herinner mij van mijn onderwijzer 5e klas Lagere School, Mijnheer De Koning, die vertelde tijdens de aardrijkskundeles over Joegoslavië, dat als Tito zou komen te overlijden er oorlog zou uitbreken. Tja, Mijnheer de Koning heeft wel gelijk gekregen.
Verder over de bunker.Ik laat straks de foto’s en Engelse teksten voor zichzelf spreken, maar eerst een algemeen verhaal over de bunker. In het Nederlands, net zo makkelijk.
De bouw van de bunker begon in maart 1953 en was topgeheim. Slechts 16 personen wisten van het bestaan van de bunker af. Bouwvakkers moesten een zwijgcontract tekenen en werden in een geblindeerde vrachtwagen naar de locatie gebracht.
Ze wisten dus niet waar ze waren en wat ze aan het bouwen waren. Het project duurde maar liefst 26 jaar, want de bunker was pas in 1979 gereed. Volgens verklaringen van de werknemers gebeurden er vele ongelukken tijdens de bouw en kwamen er behoorlijk wat mensen te overlijden.
De officiële naam van de bunker was ‘Atomska Ratna Komanda D-0’ (ARK D-0).
De bunker werd gebouwd op een strategische locatie in de bergen niet ver van Konjic. Deze stad lag centraal in Joegoslavië en de luchthavens van Sarajevo en Mostar lagen in de buurt. Voor de ingang werden enkele woonhuizen gebouwd, zodat de bunker niet zou opvallen voor de gewone burgers. De bunker zelf werd gebouwd in een vorm van een hoefijzer en heeft een totale grootte van 600 vierkante meter. De bunker werd opgedeeld in 12 verschillende blokken met onder meer een blok voor Tito, airco, brandstof- en wateropslag, conferentieruimtes, telecommunicatieruimtes en blokken met bedden voor medewerkers.
Het gehele project kostte 4,6 miljard dollar, wat ongeveer neerkomt op 20 miljard dollar nu. Omdat het project zo geheim was, weet niemand of Tito ooit binnen is geweest.
Tito stierf in 1980 op 88-jarige leeftijd en al snel ging het bergafwaarts met Joegoslavië.
De verhoudingen tussen de verschillende bevolkingsgroepen werd steeds slechter en dit escaleerde uiteindelijk in de burgeroorlog.
Toen de bouw eenmaal gereed was, werd de bunker permanent bewaakt door soldaten zonder dat ze wisten wat ze aan het bewaken waren. Pas in 1992 kwam men erachter dat hier een bunker gevestigd was. Tijdens de Joegoslavische Burgeroorlog wilde het Servische leger de bunker opblazen, maar twee soldaten wisten dit te voorkomen.
Veel andere Joegoslavische monumenten zijn tijdens deze oorlog wel vernield. Sinds 2000 is de bunker opengesteld voor bezoekers.
Wanneer u voor de ingang staat, ziet u dus alleen een drietal woonhuizen. Niets wijst erop dat hierachter een enorme bunker schuil gaat. Deze is alleen te bezichtigen onder leiding van een gids, dat is die jonge Bosnische dame in paarse jurk. Djoser heeft de gids geregeld en wij betalen €11,- p/p voor de rondleiding. De gids spreekt Engels, maar een beetje te snel voor mijn slechte gehoor en in de bunker galmt het nogal. Overigens, foto’s maken mag officieel niet, maar iedereen doet het en de gids zegt er niets van.Na de ‘garagedeur’ komen we terecht in een tunnel die leidt naar de ingang van de bunker. Voordat we naar binnen gaan, krijgen we uitleg bij de plattegrond van de bunker met alle verschillende blokken. Alle 12 blokken zijn verbonden met elkaar. Slaapruimtes, woonruimtes, vergaderzalen, kantoren, strategische planning-kamers en ruimtes voor telecommunicatie.Aan alles werd gedacht. Dat moest ook wel als 350 mensen hier 6 maanden lang moesten overleven en werken. Allereerst lopen we door een enorme gang met een heleboel deuren. Hierachter waren de slaapkamers van de medewerkers gevestigd. Een aantal bedden en kasten staan er nog. Via deze gangen komen we aan bij de keuken.
Vervolgens bezoeken we de ruimte waar het drinkwater werd opgeslagen, de ruimte waar de generatoren staan en waar de airco voor frisse lucht zorgt. Mocht u zich afvragen of dit nog allemaal werkt? Jazeker. Alles wordt nog dagelijks gebruikt. Het kost een fortuin om dit alles draaiende te houden. Om dit te kunnen bekostigen hebben ze het geld hard nodig van de bezoekers.
Interessant wordt het vooral in de strategie- en telecommunicatieruimtes. Hier staan nog allerlei oude apparaten die nooit zijn gebruikt. Destijds hypermodern, tegenwoordig nutteloos. Typemachines, lichtbakken met allerlei kaarten, oude telefoons en andere communicatiemiddelen. Op een kaart zien we alle geheime bunkers in Joegoslavië.
En dat waren er een heleboel. Alle bunkers hadden verschillende codenamen, zo ging Tito’s Bunker schuil onder de naam ‘Istanbul’. Alle bunkers stonden in contact met elkaar. De belangrijkste mensen, waaronder Tito en zijn vrouw, zouden verblijven op een verdieping hoger. Deze ruimtes zijn een stuk huiselijker ingericht met behang op de muren en zachte vloerbedekking op de grond. We zien de eetkamer, de wachtkamer, de werkkamer en de slaapkamer van Tito en zijn vrouw. Het is eigenlijk bizar om te vernemen dat Tito de enige was die zijn vrouw mee mocht nemen. Alle andere mensen zouden hun familie achter moeten laten…
Ok, zoals gezegd, de foto’s en de teksten.Tjonge, wat een gigantisch complex! Ik ben diep onder de indruk!
Om 10.45 uur stappen we weer in de bus en rijden weer verder langs de Neretva rivier.Iets verder het Lake Jablanica.Om 12.45 uur bereiken we de stad Mostar. De historische stad Mostar is de grootste in de regio Herzegovina. De op de UNESCO Werelderfgoedlijst geplaatste stad wordt doorsneden door de Neretva-rivier. De ene oever wordt bewoond door katholieke Kroaten, de andere door Bosnische moslims. De rivier wordt overspannen door de ‘Stari Most’, een spectaculaire stenen boogbrug, die de Ottomaanse heerser Süleyman de Grote in de 16e eeuw liet bouwen. Tijdens de Balkanoorlog werd de brug verwoest, maar is inmiddels weer in haar oude glorie hersteld. De brug wordt vaak symbolisch gezien als de verbintenis tussen de beide bevolkingsgroepen en de eenheid van het land.
Tjonge, het is niet alleen erg warm, maar ook ontzettend druk. Komt iedereen voor die brug?Nou, dit is dan de brug. Tja, de brug doet modern aan, konden ze de oude stenen niet hergebruiken?Hier het uitzicht vanaf de brug.Gaan ze hier bungeejumpen? Maar waar is het elastiek?Wacht, zo te zien gaat het zonder elastiek, ik vind het wel dapper.We lopen naar de moskee Koski Mehmed-pašina džamija. Hm, deze mannen zitten allemaal voor de ingang. We kunnen er duidelijk niet door. ’t Is jammer.Nou, dan lopen we rustig terug naar de bus. De souvenirverkopers hebben goed uitgepakt. Er staat hier ongelooflijk veel ‘handel’. We zijn aan het opruimen, dus aan ons is het niet besteed.Nog een laatste blik op de brug.Om twee uur vertrekken we weer en rijden in een halfuurtje naar ons lunchadres. Onderweg druiven, braakliggend land, bloemen en een forelkwekerij.Restoran Fajić heet het dus. Ik zie op de parkeerplaats zeven bussen staan en verderop een groot aantal personenauto’s. Dat wordt natuurlijk lang wachten.Oeps, we moeten nog een stukje lopen en het is nog stijgen ook. Ook hier zijn de souvenirverkopers actief.Zo te zien is het niet één restaurant, maar een hele rits.We zoeken een rustig plekje op en bestuderen het menu. Tja, het is wel ongelooflijk overdadig.Ik start met een mixed salad en een cola. Het is erg warm en dat maakt dorstig.Dan voor mij Chicken Fillets en voor Orchideetje Smoked Salmon. Van het laatste gerecht heb ik geen foto gemaakt. Ok, rechtsboven een klein stukje.Voor dit alles betalen we 47 Mark. Dat is echt wel te doen.
Om kwart over vier rijden we weer. Het is nog twee uur tot het hotel.
Onderweg wat foto’s van de natuur. Het is niet heel spectaculair, maar ik vind het wel mooi hier.Om kwart over zes bereiken we hotel Apis in de stad Trebinje.We krijgen kamer 14, helaas is er geen lift. Nou, toch een prima kamer!Ook het uitzicht mag er wezen!Ai, morgen om 06.45 ontbijt en de koffers bij de receptie. We gaan naar Dubrovnik, maar wel met een andere bus. De reden daarvoor weet ik niet.
Gaan we nog voor een diner? Hm, om de hoek is een supermarktje, laten we daar kijken of ze iets te bieden hebben. Nou, dat lukt en op de kamer genieten we de broodmaaltijd begeleid met wijn en thee.
Om halftien kruipen we erin. Nog de GPS-track van vandaag.